Ongeneeslijk Religieus 2: waarom we liever niet in God geloven

Er is een prima reden om niet in God te geloven: er gaan heel veel mensen dood. Soms zo veel dat men massaal het geloof verliest. Zoals in Lissabon, 1755.

Ongeneeslijk religieus

In een nieuwe blogserie over filosofie en geloven in God, neem ik je mee in de vraag hoe we zijn geworden wie we zijn: seculiere, postmoderne mensen, levend in de tijd van de dood van God. Langs verschillende historische gebeurtenissen en filosofische vragen kan er zo een beter begrip van jezelf en de huidige tijd ontstaan. En ik evalueer of ze een punt hebben, filosofen die zeggen: ‘misschien staat God ook weer op’. Klik hier voor mijn boek: Ongeneeslijk Religieus.

Waarom we liever niet in God geloven

We gaan terug naar de eerste helft van de 18e eeuw. Het was het hoogtepunt van de Verlichting in Europa. De briljantste filosofen liepen rond, de wetenschap was in een stroomversnelling geraakt en men geloofde in de toekomst. Lissabon was de hoofdstad van een gigantische kolonisatiemacht. De Portugezen waren overal ter wereld te vinden en brachten alle rijkdom die ze vonden naar hun hoofdstad. Lissabon was rijk, machtig en vol van aanzien. Maar in dat jaar kwam alles aan een eind in november 1755.
En het was het moment waarop de filosofie begon af te rekenen met God.

Op een avond in november…

Op 1 november, Allerheiligen, brandden in alle katholieke kerken in Europa kaarsjes ter nagedachtenis aan de heiligen en martelaren uit de geschiedenis. Veel mensen waren in de kerk. Ook in Lissabon. Niemand kon vermoeden dat er op dat moment, op een paar kilometer van de kust van Portugal een aardbeving ontstond. Een van de dodelijkste aardbevingen die de wereld ooit heeft gekend.

Terwijl veel gelovigen in de kerk zaten, begon de stad op haar fundamenten te trillen, zo’n vijf minuten lang. Mensen vluchtten in paniek de kerk uit naar open ruimte. Niet iedereen lukte dat: veel mensen stierven onder de vallende stenen in de kerk. De verbijstering was enorm. Honderden doden.

Het werd nog erger. 40 minuten na de aardbeving kwam een tsunami. Een muur van water zoals Europa nog nooit had gezien, spoelde in één oogwenk iedereen weg die net een veilig onderkomen had gevonden. Lissabon werd bedolven onder water.

Duizenden doden.

Daar bleef het niet bij: de honderden kaarsjes in de vele kerken vielen om door de kracht van de aardbeving. Het vuur verspreidde zich door de stad en verzwolg alles wat de aardbeving en de tsunami hadden laten staan. Tienduizenden doden.
85 procent van alle gebouwen in Lissabon was weggevaagd, tienduizenden mensen verloren hun leven. Het leger van Portugal kwam en verbood iedereen die nog in leven was de stad te ontvluchten voordat alle lijken waren geruimd. Ziektes braken uit. De ellende was gigantisch.

Waar was God op Allerheiligen?

Europa keek in verbijstering toe. Wat gebeurt hier? Waarom krijgt Lissabon dit allemaal te verduren, nota bene op allerheiligen? En: waar is God op zo’n moment?

Er is veel over Lissabon geschreven in die tijd. Bijvoorbeeld door de filosoof Immanuel Kant. Hij was een van de eersten die bedacht dat een aardbeving misschien ook gewoon een natuurlijke oorzaak had. Het was de geboorte van aardrijkskunde in Europa.

Kun je nagaan: voordat Immanuel Kant op dit idee kwam, dacht men veel eerder aan bovennatuurlijke redenen voor een fenomeen als een aardbeving. God dus. En dat hij het een keertje nodig vond. Maar de ramp van Lissabon was zo gruwelijk (en het was nota bene een christelijke feestdag!) dat die verklaring onder druk kwam te staan.

God kreeg een onvoldoende

Kun je serieus nog geloven dat God hier iets mee te maken heeft? Misschien niet eens als aanstichter, maar hij had toch kunnen ingrijpen?

Na Lissabon stonden er voor het eerst in de geschiedenis van het Westen denkers op die zeiden: ik geloof het niet meer. Voltaire was er zo één. Hij stelde dat de wereld een puinhoop is en daarmee uit. Niks geen groter plan, niks geen goddelijke wijsheid. Het hem wel, maar hij kon niet anders concluderen dan dat het broddelwerk was. God kreeg een onvoldoende. Deze ramp sloeg nergens op.

De meeste denkers durfden het niet aan om God zo buitenspel te zetten. Ook Immanuel Kant niet. Ze zeiden iets wat lijkt op wat ik vroeger op de zondagsschool hoorde: een borduurwerk heeft twee kanten. De onderkant is een chaos maar de bovenkant is prachtig. Wij mensen zien de onderkant van onze wereld, maar God ziet de bovenkant.

Een gotspe, als je net al je familie bent verloren.

Charles Taylor, een hedendaagse filosoof zegt het zo: 500 jaar geleden was het een beetje bizar als je niet in God geloofde. En 500 jaar geleden was het doodnormaal om aardbevingen toe te schrijven aan God. Tegenwoordig is het een beetje bizar als je wél in God gelooft. En vandaag de dag is het een gotspe om te zeggen dat God aardbevingen veroorzaakt. Tegenwoordig noemen wij aardbevingen betekenisloos natuurgeweld.

Vanaf Lissabon geldt: als het ons lukt zonder God, dan graag, dankuwel.

Maar lost de God-loosheid iets op?

Veel mensen kennen het verhaal van de aardbeving van Lissabon niet – ik kan me niet herinneren dat ik het op school heb gehad. Maar filosofe Susan Neiman zegt: Lissabon was Auschwitz voor Auschwitz.

Tja, Auschwitz was natuurlijk wel een tandje zwaarder. En een aardbeving gaat over natuurlijk kwaad. De natuur gaat z’n eigen gang. Daar zit geen reden achter, zeggen we tegenwoordig. Maar Auschwitz was moreel kwaad. Dat is wat jij en ik elkaar aandoen. Daar zit geen redeloze natuur achter – maar mensen. Mensen die elkaar dit met hun volle verstand aandoen. En hoe. Auschwitz was vele malen gruwelijker.

Toch was er een reden dat Immanuel Kant en vele anderen in zijn tijd niet zo ver gingen als Voltaire. Dat ze God graag een plek wilden blijven geven. Ze waren bang voor het idee van betekenisloos kwaad (zie vorig blog). En ze vroegen zich af: wordt het eigenlijk wel beter zonder God?

*de centraliteit van Lissabon in de westerse omgang met het kwaad komt uit het boek van Susan Neiman: Het kwaad denken.

Ongeneeslijk Religieus 3: Nietzsche over de dood van God

Mensen kennen de filosoof Nietzsche van ‘de dood van God’. Die gedachte heeft ons veel gebracht. Maar Nietzsche waarschuwt ook voor de gevolgen ervan.

Ongeneeslijk religieus

In een nieuwe blogserie over filosofie en geloven in God, neem ik je mee in de vraag hoe we zijn geworden wie we zijn: seculiere, postmoderne mensen, levend in de tijd van de dood van God. Langs verschillende historische gebeurtenissen en filosofische vragen kan er zo een beter begrip van jezelf en de huidige tijd ontstaan. En ik evalueer of ze een punt hebben, filosofen die zeggen: ‘misschien staat God ook weer op’. Klik hier voor mijn boek: Ongeneeslijk Religieus.

Nietzsche over de dood van God

Stel, jij bent vijf jaar oud en je ouders nemen je mee naar de Ikea. Dat is goed nieuws, want de Ikea heeft een ballenbak en Zweedse gehaktballetjes. Je ouders gaan de winkel in en jij vermaakt je met alle andere kids in de ballenbak. Na een poosje ben je er wel weer klaar mee.

Al snel klinkt het door de Ikea: ‘Willen de ouders van [jouw naam] hun kind ophalen uit Småland?’ Maar van je ouders geen spoor, ook niet als de oproep nog twee keer wordt herhaald.

De andere kinderen worden wel opgehaald. Tot de ballenbak, op jou na, verlaten is. Het personeel van de ballenbak heb je trouwens ook allang niet meer gezien. Je tuurt eens over de rand de winkel in, maar net op dat moment gaan de lichten uit. Wacht. Wat..?

Daar zit je dan. Tussen de ballen. Dit is krankzinnig, denk je. Al die gekleurde ballen. Wat doe ik hier? En m’n ouders… zijn die me nou serieus vergeten? Hoe moet het verder?

De dood van God, je kunt opnieuw beginnen?

Dat, zegt de filosoof Friedrich Nietzsche, is het gevoel dat je zou moeten hebben als je op een dag hoort dat God dood is. Volstrekte waanzin. Absolute eenzaamheid. Richtingloosheid.

De uitspraak van Nietzsche dat God dood is, kennen we. Het komt uit een verhaal dat Nietzsche schreef over een gestoorde man die met een lantaarn op het marktplein liep en continu riep: ‘Waar is God?’

Minder bekend is hoe het verhaal verder gaat. Want de gestoorde man houdt een speech. ‘Wij hebben God gedood’ stelt hij, en:

Hoe hebben we het klaargespeeld om de zee leeg te drinken? Wie gaf ons de spons waarmee we de hele horizon konden wegvegen? (…) Maken wij niet één onafgebroken val? En wel achterwaarts, zijwaarts, voorwaarts, naar alle kanten?

Het ballenbakgevoel. Je ankerpunt is weg. God is dood. Je kunt opnieuw beginnen.

Hoe moet je verder?

Misschien denk je nu: wat een onzin. Ik heb niet het idee dat God dood is. Of: ik heb niet het idee dat we veel missen nu God dood is. Bovendien zijn we stuurloos.

‘God is dood’ is eigenlijk ook een vreemde uitspraak. Geloofde Nietzsche dan dat God eerst wel leefde? En hoe werkt dat, als goden sterven? Ik denk dat het niet zo belangrijk is. Het tweede deel van de speech van de gestoorde man is veel interessanter.

Filosofen van de afgelopen eeuw hebben de nadruk gelegd op de gevolgen van Nietzsche’s uitspraak. Daar zit je dan, alleen in de ballenbak – en je vraagt je af hoe het verder moet. Want dat verklaart waarom ik in vergelijking met m’n oma zoveel meer keuzes moet maken (zie ander blog). En het verklaart waarom lijden voor ons betekenisloos is (zie nog een vorig blog).

Ik wil’ in plaats van ‘gij zult’

De filosofie van na de dood van God gaat over ‘vrijheid’, ‘authenticiteit’ en ‘worden wie je bent’. Prachtige termen, die tegelijk een hoop stress veroorzaken. ‘Veroordeeld tot vrijheid’ noemt de filosoof Sartre dat. Het levert zowel hoge burn-out– en eenzaamheidscijfers op als ongekende vrijheid en mogelijkheden. Net als in de ballenbak.

En nu? Gaat het verhaal verder? Hoe ziet de toekomst eruit? Ook daar had Nietzsche ideeën over. In een andere passage schrijft hij weer een ander, bizar verhaal.

Ooit werd de geest geboren, stelt hij. Mensen gingen nadenken. Ze werden zich bewust van zichzelf en hun omgeving. En ze kregen vragen. Waar kom ik vandaan? Waar ga ik heen? Ballenbakvragen, zo je wilt.

Het duurde niet lang, stelt Nietzsche, of de geest transformeerde in iets anders. Een kameel. Een lastdier, bepakt met bagage. Discipline, regels, richtlijnen. Een loodzwaar pakket van eisen die de mens schijnbaar vrijwillig op zich neemt. Een pakket dat even ambitieus als onhaalbaar is. Teleurstellingen liggen op de loer.

Natuurlijk kun je in die kameel religie te herkennen. Volgens Nietzsche heeft de kameel continu te maken met een draak die ‘gij zult’ heet.

Dat houdt niemand vol. En dus wordt de geest een leeuw die de lasten van zich afwerpt. De leeuw verslaat de draak. En vanaf dat moment staat centraal wat de mens zelf wil. ‘Ik wil’ in plaats van ‘gij zult’. Geen voorgeschreven regels meer, maar absolute vrijheid. Religie is dood. God is dood. We doen het zelf.

Maar het verhaal gaat verder. Want de geest moet nog een laatste keer transformeren. De leeuw is niet het eindstation. Er moet een laatste fase komen, zegt Nietzsche, de fase van het kind. Onschuldig. Weerloos. Spelend. Dat is de toekomst voor de mens, na de dood van God. Spelenderwijs opnieuw uitvinden wat het leven waard is. Opnieuw beginnen.

Levenskunst is leren spelen

Het verhaal van de leeuw en de kameel kan een beschrijving zijn van de geschiedenis: op een dag waren we klaar met God. Maar het is ook een beschrijving van het leven van elke mens. Geboren worden, regels gehoorzamen en dan de vrijheid. Maar daar eindigt het niet. Levenskunst is leren spelen. Een nieuw mens worden.

Leg je eigen leven er maar eens langs. Waarschijnlijk kun je de fases aanwijzen. Wanneer jij de lasten droeg van wat je allemaal moest en hoe je daarmee misschien afrekende. Maar ook hoe het verder ging en hoe je zelf iemand bent geworden.

God is dood. Meer dan ooit geldt: je moet het zelf doen. Spelenderwijs. Zoekenderwijs. Alleen, in de ballenbak van het leven. Opnieuw geboren worden. Geen wonder dat ook theologen zich gaan bezighouden met de dood van God – maar daar ga ik in mijn volgende blog op in…

Ongeneeslijk Religieus 4: de dood van God, leve de keuzestress

God is dood. Keuzestress leeft. Filosofen schrijven er veel over. En het is goed te zien aan m’n oma. Zij heeft God nog en aanzienlijk minder keuzestress.

Ongeneeslijk religieus

In een nieuwe blogserie over filosofie en geloven in God, neem ik je mee in de vraag hoe we zijn geworden wie we zijn: seculiere, postmoderne mensen, levend in de tijd van de dood van God. Langs verschillende historische gebeurtenissen en filosofische vragen kan er zo een beter begrip van jezelf en de huidige tijd ontstaan. En ik evalueer of ze een punt hebben, filosofen die zeggen: ‘misschien staat God ook weer op’. Klik hier voor mijn boek: Ongeneeslijk Religieus.

Keuzestress: mijn oude oma en ik

Ik heb een oude oma van 80. Ze woont al bijna haar hele leven in Mariënberg (dat ligt in Overijssel). Soms ga ik bij haar en m’n opa op de koffie – ik weet precies wanneer die net gezet is. Ik weet ook wat ze zondags eten en ik weet wanneer ze naar hun vaste plek in de kerk lopen: om 13.45 uur – ze zijn steevast een half uur te vroeg.

Zelf woon ik in Amsterdam. Elf jaar geleden heb ik de omgeving van Mariënberg verlaten en ben ik in de stad gaan wonen. Mijn oma vraag altijd of het er druk is, in Amsterdam. ‘Ja’, zeg ik dan.

Ik denk niet dat mijn oma zich ooit heeft afgevraagd of ze kinderen wilde of niet. Ik wel. Of ze wilde samenwonen of direct trouwen. Of ze dat liever alleen zou blijven. Voor al deze vragen kan ik tegenwoordig bij The School of Life terecht. Ze bieden ook cursussen aan met de titel ‘worden wie je bent’ en ‘ongeveer 25 visies op de zin van het leven’. Dat kost €44 per avond en vaak heb je er echt wat aan.

Gekke dingen gebeuren altijd heel ver weg

Sommige mensen zeggen: de tijd van je oma komt nooit meer terug. De rust, het ritme, de regelmaat. De vooruitgang, de wetenschap en de globalisering hebben haar ingehaald. In Amsterdam zit je er middenin.
Concreter: in Amsterdam zit je midden tussen de mensen die heel anders zijn dan jij. Ze geloven iets compleet anders, ze kijken anders naar de wereld en vaak zijn ze nog hartstikke aardig ook.
Mijn oma zegt altijd: ‘Gekke dingen gebeuren altijd heel ver weg’. En toen kwam de televisie. En het internet. Opeens kwamen gekke mensen en gekke dingen op de koffie.

We zijn individueel, democratisch en seculier geworden

Mijn oma en ik zijn een fragment van een groter verhaal – dat is het verhaal van de afgelopen 500 jaar, waarin westerse mensen individueel, democratisch en seculier zijn geworden. Hoe is dat gegaan?

Charles Taylor, een hedendaagse filosoof (ik haalde hem in het vorige blog al aan) stelt dat postmoderne mensen, zoals jij en ik, meer dan ooit tevoren ervan doordrongen zijn dat wat wij denken en geloven verre van vanzelfsprekend is.

Anders gezegd: 500 jaar geleden leefden mensen in een wereld waarin ze praktisch nooit mensen tegenkwamen die én een beetje normaal waren én heel iets anders geloofden dan zij zelf. Niet in levende lijve, maar ook niet op tv.
In de postmoderne tijd zijn we omgeven door mensen die heel iets anders geloven. Tuurlijk, iedereen heeft z’n eigen bubbel, maar we noemen het ‘onze bubbel’, omdat we heel goed weten dat je ook in heel andere bubbels kunt zitten. Het wordt ook wel melting pot genoemd. En de laatste tijd steeds vaker: pressure cooker. Want het levert een hoop stress op.

Carrièrestress, partnerstress, zingevingsstress. De druk op het individu is nog nooit zo hoog geweest. We moeten alles kiezen. En o wee als je de verkeerde keuze maakt. Gauw een cursus doen bij The School of Life. (over deze spanning schreef ik al eerder, zie hier).

De snelkookpan is geëxplodeerd

Sommige mensen zeggen: de tijd van je oma gaat voorbij. De wetenschap heeft religies ingehaald. Taylor zegt iets anders. Hij zegt: in onze tijd is de pressure cooker geknapt. Er kwam een explosie. En alles wat er in die cooker zat, is eruit gespat. Tegen de muren, tegen het plafond.

Ieder z’n eigen religie, ieder z’n eigen spiritualiteit, ieder z’n eigen visie op het leven. Dat was het resultaat. We schrapen het bij elkaar, ieder voor zich. Terwijl we dachten dat religie en spiritualiteit zou verdwijnen, zijn er nu een talloze opties over. ‘25 of meer visies op zingeving’ bij The School of Life.
Het is er allemaal niet eenvoudiger op geworden. God ging dood en wat we overhielden was keuzestress. De filosoof Friedrich Nietzsche, de God-is-dood-profeet zei het al: het wordt er niet eenvoudiger op. (Meer hierover in het volgende blog).

Soms ga ik bij oma op de koffie. En hoewel ik blij ben dat ik niet in Mariënberg woon, denk ik toch vaak: soms zou ik willen dat ik kon leven als zij. Minder keuzes, minder stress. Meer tijd over om gelukkig te zijn. Een soort fantoompijn is het. Een verlangen naar iets dat er niet meer is. En iets dat onmogelijk ooit weer terug kan komen.